Lutowiska

Lutowiska to miejscowość położona w Bieszczadach, na terenie województwa podkarpackiego, nad potokiem Smolnik. Umiejscowiona jest na trasie dużej obwodnicy bieszczadzkiej. Lutowiska wchodzi w skład gminy i ciekawostką jest, że gmina należy do największych w Polsce, przy jednoczesnym najmniejszym zaludnieniu.

Sama nazwa miejscowości ulegała zmianom na przestrzeni czasu. Ewoluowała z Letowiszcze w Latowiszcze, Litowiska, Litowisko, by wreszcie w 1828 roku przyjąć nazewnictwo współczesne. Pochodzenie nazwy wywodzi się z języka ukraińskiego i oznacza miejsce wypędzania i wypasu bydła w lesie.

Lutowiska to bogata historia Bieszczad. W X wieku utworzono osadę, która należała do rodziny Kmitów (do 1553 roku właścicielem był Piotr, następnie Barbara, Stanisław, Erazm). W 1620 roku miejscowość weszła w posiadanie rodziny Polańskich, początkowo Iwana, następnie Piotra. Kolejno prawa miejskie zdobywali Bazyli Ustrzycki, Michał Ustrzycki (żydowski podczaszy). Rok 1742 wprowadził zmiany w nazewnictwie miejscowości, która na cześć ówczesnego właściciela, Ludwika Urbańskiego, przemieniła się w Urbanice. Nie przetrwała jednak w takiej postaci. Kolejnymi właścicielami ziemi byli: Józef Górski (rok 1779), Ignacy Górski (rok 1819), Józef Górski (lata 1828-1848). W rezultacie powstania listopadowego z 1831 roku, w 1848 roku nastąpiło pańszczyźniane rozdrobnienie gruntów oraz upadek majątków ziemskich. W 1868 roku właścicielem Lutowisk był Franciszek Konarski, z końcem XIX wieku zaś, Stanisław Konarski. Kolejnym posiadaczem ziem lutowiskich był Mendel Rand, kupiec żydowski. Od 1896 roku rozpoczął on wykup ziem od rodziny Konarskich Podczas bitwy pod Lutowiskami rozegranej 25 stycznia 1915 roku, Austriacy rozbili wojska rosyjskie i wieś została spalona. Jej mieszkańcy zostali wywiezieni przez Rosjan na Syberię. Po rozpadzie Austro-Węgier ziemie lutowiskie zajęli Ukraińcy. Utworzyli tam Powiatowy Komisariat na powiat Lesko.
W maju 1919 roku Lutowiska opanowało wojsko polskie dowodzone przez kapitana Rawskiego. W tym samym roku miejscowość utraciła prawa miejskie. Uchodziły jednak za ważny ośrodek administracyjno-gospodarczy do czasów II wojny światowej. W 1939 roku władzę w Lutowiskach przejęli Sowieci. Dwa lata później przeszła ona w ręce ludności niemieckiej. 22 czerwca 1942 roku w okolicach kościoła wymordowano 650 mieszkańców Lutowisk. Według zachowanych dokumentów, akcją rozstrzeliwania ludności żydowskiej zajmowali się dwaj gestapowcy: Johann Bakcer oraz Arnold Doppke. Po akcji mordu spalono całą drewnianą zabudowę którą zasiedlały ofiary oraz zniszczono synagogę.
Większość Polaków opuściła tereny Lutowisk wraz z końcem 1944 roku. W dniach 20-22 lipca tego roku wymordowano ludność polską, zamieszkującą bieszczadzką miejscowość.

Po II wojnie światowej Lutowiska znalazły się pod rządami ZSRR i przyjęły nową nazwę, Szewczenko (Szewczenkowo). Funkcjonowała ona do 1957 roku. W 1951 roku Lutowiska weszły w skład ziem polskich. Od tego czasu rozpoczął się proces rozbudowy miejscowości. Powstawały szkoły, remiza Ochotniczej Straży Pożarnej, hotel Borowik, nadleśnictwo, ośrodek zdrowia, kino Strażnica.

Na terenie Lutowisk znajduje się wiele ciekawych miejsc i zabytków godnych odwiedzenia. Zaliczyć do nich należy przede wszystkim Kościół pw. św. Stanisława Biskupa. Jest to neogotycka budowla budowana w latach 1911-1922. Kościół został zaprojektowany przez Stanisława Majerskiego z Przemyśla oraz Ludwika Ramułta. Budynek wzniesiono na planie krzyża. Jest konstrukcją z cegły, opartą na skarpach, z dachem krytym blachą oraz jedną wieżą. W pobliżu kościoła znajduje się cmentarz rzymskokatolicki.

Lutowiska mają też stary cmentarz, powstały najprawdopodobniej na przełomie XVIII i XIX wieku, służący ludności wyznania greckokatolickiego oraz rzymskokatolickiego. Był cmentarzem przycerkiewnym, mieszczącym się przy nieistniejącej już cerkwi św. Michała Archanioła. Cmentarz ma kształt zbliżony do litery "L" i zachowało się na nim do dziś kilkadziesiąt starych nagrobków. Te najstarsze pochodzą z lat 60-tych XIX wieku. Ciekawostką jest, że na cmentarzu znajduje się do dziś miniaturowa replika nieistniejącej cerkwi. Cmentarz przeszedł też renowację, którą w 1988 roku przeprowadzili członkowie Społecznej Komisji Opieki nad Zabytkami Sztuki Cerkiewnej przy Zarządzie Głównym TOnZ w Warszawie. Cmentarz pozostaje czynny do dziś. Chowani są na nim nieliczni wyznawcy obrządku greckokatolickiego.

W Lutowiskach istniała też drewniana cerkiew greckokatolicka, wzniesiona w 1848 roku. Powstała po pożarze w 1846 roku swojej poprzedniczki. Zaprojektowana została w typowym ukraińskim stylu. Użytkowali ją wyznawcy greckokatoliccy do 1945 roku. Przez 6 kolejnych lat służyła wyznawcom prawosławia, by w końcu w latach 1951-1956 stać opuszczona. Przez kolejne 7 lat służyła rzymskim katolikom. W 1963 roku została opuszczona i niszczała do 1969 roku, kiedy postanowiono umieścić w niej muzeum regionalne. 10 lat później została przekazana parafii łacińskiej. Cerkiew istniała do 1980 roku, kiedy to parafia łacińska rozebrała budowlę. Drewno nadające się do użytku wykorzystano wówczas do budowy kościoła w Dwerniku. W miejscu cerkwi pozostał jedynie krzyż.

Do zabytków bieszczadzkich Lutowisk zaliczyć należy też nieistniejącą już Synagogę kahalną. Ta mieściła się na rynku, drugim w miejscowości, zwanym żydowskim. Postała w drugiej połowie XIX wieku. W czasie II wojny światowej została zdewastowana, a następnie po wystrzelaniu ludności żydowskiej w 1942 roku, również spalona. Ruiny synagogi długo niszczały. Dopiero wraz z powstaniem Ekomuzeum Trzy Kultury w Lutowiskach, wysprzątano je i oznaczono specjalną tablicą informacyjną. Do dziś zachowała się jedynie część murów zewnętrznych budynku, który niegdyś zbudowany był na planie prostokąta o wymiarach 14 na 17 metrów.

W Lutowiskach mieścił się też cmentarz żydowski, powstały w drugiej połowie XVIII wieku. Jest jednym z najlepiej zachowanych cmentarzy żydowskich południowo-wschodniej Polski. Zniszczenia II wojny światowej go nie dosięgły. Nie jest wpisany do rejestru zabytków, pozostaje jednak najlepiej zachowanym w Bieszczadach. Cmentarz jest współcześnie pod opieką Ekomuzeum. Został specjalnie oznakowany i wyposażony w tablice informujące o historii Żydów w Polsce. Do atrakcji Bieszczad zalicza się też budynek drewnianej willi sprzed I wojny światowej. Z niewystarczających informacji o budynku wiadomo niewiele.

Dzisiejsze Lutowiska wciąż się rozbudowują. Powstają nowe gospodarstwa agroturystyczne, specjalistyczny ośrodek edukacyjny, szkoły. Bieszczady to wspaniała i fascynująca historia. Z ciekawostek związanych z historią Lutowisk wspomnieć trzeba, że wraz z końcem lat 60-tych XX wieku, robiono tam właśnie zdjęcia do "Pana Wołodyjowskiego". Prawdziwą przygodą jest pospacerować trasami odwiedzanymi przez sławnych polskich aktorów.